جاھاندانۋ زامانىندا الەم ءۇشىن باستى ماقسات –بەيبىت ءومىر مەن تۇراقتى دامۋدىڭ تۇعىرى –قوعامدىق كەلىسىم مەن توزىمدىلىك مادەنيەتى ەكەندىگى كۇمانسىز.زاماناۋي الەم قازىرگى تاڭدا ەكونوميكالىق داعدارىس،قارجىلىق تۇراقسىزدىق،الەۋمەتتىك كۇيزەلىس،ساياسي كەۋدەمسوقتىق تەكەتىرەسى،لاڭكەستىك،تەرروريزم سىندى سىن-قاتەرلەرمەن بەتپە –بەت كەلىپ وتىر.ءدىن جانە ءدىني قۇندىلىقتار الەمدىك ساياساتتا مەملەكەتتەر مەن وركەنيەتتەردى ديالوگقا جەتەلەۋشى قاينار كوز رەتىندە قاراستىرىلۋدا.ەلىمىز الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ بەيبىتشىلىك پەن گۋمانيزمدى ۇلىقتاۋشى الەۋەتىنە سەنىم ارتىپ ءدىن كوشباسشىلارىن استانا شاھارىنا جيناپ جاھاندىق ماسەلەلەردى ءدىني توزىمدىلىك جانە بەيبىت جولمەن شەشۋگە شاقىرادى. زايىرلى مەملەكەتىمىزدە ءدىن مەن قوعام اراقاتىناسىن، ءدىني قۇندىلىقتاردىڭ قوعامدىق ءومىر مەن ساناداعى ورنىن زەردەلەۋ ءارقاشان دا وزەكتى بولماق. ءدىن كۇردەلى قوعامدىق سانانىڭ فورماسى جانە الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە ادامزات تاريحىمەن بىرگە جاساۋدا. سەبەبى ءدىن ادام مەن ازاماتتىڭ بوستاندىعىمەن، قۇقىعىمەن، دۇنيەتانىمىمەن جانە ۇلتتىڭ مادەنيەتىمەن، قۇندىلىقتىق ۇستانىمىممەن بايلانىستى. ءدىن الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە قوعام مەن ادام ومىرىندە ناقتى قىزمەت اتقارادى. ءدىن – الەۋمەتتىك قۇبىلىس رەتىندە ادامداردىڭ ساناسى مەن مىنەز-قۇلىقتارىنا ىقپال ەتۋشى وبەكتيۆتى فاكتور. زايىرلى قوعامدا ءدىن دۇنيەتانىمدىق، رەتتەۋشى، ۇيىستىرۋشى، مادەني-شىعارماشىلىق، رۋحاني-ادامگەرشىلىك، ت.ب. قىزمەت اتقارادى. سوندىقتان دا زايىرلى قوعامدا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ قۇندىلىقتارىن عىلىمي جانە زايىرلى تۇرعىدان زەردەلەۋ مەن تانىپ ءبىلۋ ماڭىزدى. ءبىزدىڭ قوعامداعى زايىرلىلىق قاعيداتى 1995 جىلى قابىلدانعان اتا زاڭىمىزدا جانە 2011 جىلى قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدا بەكىتىلگەن. زايىرلىلىق قاعيداتى ادامنىڭ، حالىقتىڭ، مادەنيەتتىڭ جانە قازىرگى ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇستانىمى بولۋى كەرەك. رۋحانيلىق – تۇلعانىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنىڭ كەپىلى. سونداي-اق رۋحانيلىق حالىقتىڭ ءداستۇرى جانە مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستى. پاراساتتىلىق، يماندىلىق، داستۇرشىلدىك،رۋحانيلىق، وتانسۇيگىشتىك – بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمى. زايىرلىلىق ار-وجدان بوستاندىعى جانە توزىمدىلىك سىندى ۇعىمدارمەن تىعىز بايلانىستى. زايىرلىلىق قاعيداتى – دۇنيەتانىمدىق، ۇلتارالىق جانە ءدىنارالىق توزىمدىلىك مادەنيەتىنىڭ تۇعىرى.
قوعام مەن ادامنىڭ قاۋىپسىزدىگى قازىرگى تاڭدا الەمدىك دەڭگەيدەگى باستى ماسەلە بولىپ وتىر. قاۋىپسىزدىك ۇعىمى قوعام، مەملەكەت، تابيعات جانە ادام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىن قامتيدى. اتاپ ايتساق، اقپاراتتىق، ينتەللەكتۋالدى، ساياسي، اسكەري ،ەكونوميكالىق، قوعامدىق، ەكولوگيالىق، ت.ب. قاۋىپسىزدىك تۇرلەرى ەلدەگى ناقتى ىشكى جانە سىرتقى جاعدايمەن ايقىندالادى. قازىرگى ۋاقىتتا ادام مەن قوعام ومىرىندەگى اقپاراتتىق جانە ينتەللەكتۋالدى ۇدەرىستەردە ءدىني سەنىم مەن سانانىڭ ءرولى ەداۋىر ءوسىپ وتىر. مەملەكەتتىك اتەيزم تۇسىندا ءدىني سانا مەن ءدىن ناداندىق پەن ارتتا قالۋشىلىقتىڭ قاينار كوزى دەپ قاراستىرىلدى. كسرو-دا اتەيستىك يدەولوگيا ۇستەمدىك ەتكەن جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ءدىن مەن ءدىندارلىق دەڭگەيىنە وركەنيەتتىك تۇرعىدا زەرتتەۋلەردىڭ جۇرگىزىلمەۋ سەبەبى قوعام مەن عىلىم وركەندەگەن كەزدە ءدىن وزدىگىنەن قوعامدىق ومىردەن الاستاتىلادى دەگەن سەنىمگە سۇيەندى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان كەيىنگى يدەولوگيالىق ۆاككۋم سالدارىنان قوعامدا سان ءتۇرلى جات ءدىني اعىمدار، اسىرەسە جاستار اراسىندا جىلدام تاراي باستادى. مۇنىڭ سەبەبى – ءدىني ساۋاتسىزدىق، جاستىق البىرتتىق جانە ماكسيماليزم،»باتىر» بولىپ اتىن شىعارۋ، ومىرلىك تاجىريبەنىڭ ازدىعى، ومىردەن ءوز ورنىن تاپپاۋ، الەۋمەتتەنۋدىڭ قالىپتى ءۇردىسىنىڭ بۇزىلۋى، الەۋمەتتىك ساتىلىق جولىنىڭ السىرەۋى، الەۋمەتتىك جاعدايلار (جۇمىسسىزدىق، جەمقورلىق)، رۋحاني الەمنىڭ جۇتاڭدىعى، تورىعۋ، رۋحاني تىرەك ىزدەۋ، اقپاراتتىق ماتەريالداردىڭ تاسقىنى (شەتەلدىك ءدىني ادەبيەتتەر، ينتەرنەت جۇيەسى، الەۋمەتتىك جەلىلەر)، ەلىكتەۋشىلىك، پوستاتەيستىك قوعام ومىرىندەگى كورىنىس بەرگەن مارگينالدى قۇبىلىستار، جانە پوستمودەرنيستىك ۇستانىمدار.
الەۋمەتتىك قۇبىلىس رەتىندە ءدىننىڭ قوعاممەن ءوزارا ارەكەتتەستىگىن تالداۋدا وركەنيەتتىك ۇستانىمدى باسشىلىققا الۋ كەرەك.ءدىن مەن قوعامنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى ماسەلەسى جەكە ادامنىڭ دۇنيەتانىمى جانە مىنەز-قۇلقىنىڭ ءدىني نەگىزدەرىن، ادامنىڭ ءدىني مۇددەلەرى مەن ۇستانىمدارىن، الەمدىك دىندەردىڭ ادام جانە قوعام تۋرالى ىلىمدەرىن زەردەلەۋدە رۋحانيلىقتى دامىتۋدى نازارعا الۋ ماڭىزدى. «ەكى ءداۋىر تۇيىسكەن ءولىارا شاقتا قازاقستانعا تۇبەگەيلى جاڭعىرۋ جانە جاڭا يدەيالار ارقىلى بولاشاعىن باياندى ەتە ءتۇسۋدىڭ تەڭدەسسىز تاريحي مۇمكىندىگى بەرىلىپ وتىر. مەن بارشا قازاقستاندىقتار، اسىرەسە، جاس ۇرپاق جاڭعىرۋ جونىندەگى وسىناۋ ۇسىنىستاردىڭ ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن. جاڭا جاعدايدا جاڭعىرۋعا دەگەن ىشكى ۇمتىلىس – ءبىزدىڭ دامۋىمىزدىڭ ەڭ باستى قاعيداسى». [1].
ءدىن ادامزاتپەن بايلانىستى الەۋمەتتىك قۇبىلىس بولعاندىقتان، ادامزات مادەنيەتى ۇعىمىمەن بايلانىستى. الەۋمەتتىك-مادەني بايلانىستاردى جانە دۇنيەتانىمدىق ۇستانىمداردى ايقىندايتىندىقتان، قازىرگى الەمدەگى ءدىنتانۋلىق جانە الەۋمەتتانۋلىق تەوريالاردا ءدىن قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىنا ىقپالداستىق بەرۋشى فاكتور رەتىندە قاراستىرىلادى.
قازىرگى تاڭدا قوعامدىق ومىردە دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتىپ تۇرعان ۋاقىتتا ءدىننىڭ قوعام ومىرىندەگى ورنىن زەردەلەۋ ءۇشىن ءدىنتانۋلىق نەگىزدە اناليتيكالىق تالداۋلار جۇرگىزۋ قاجەت. ءدىن ادام ومىرىندە قۇندىلىقتىق ۇعىم رەتىندە ونىڭ ءومىر ماندىك ۇستانىمىنا ىقپال ەتەدى. ءدىن ۇجىمدىق بىرەگەيلەنۋ رەتىندە ينديۆيد،ۇلت پەن قوعامعا ىقپال ەتۋشى فاكتور بولىپ تابىلادى. قازىرگى ءدىنتانۋلىق عىلىمدا قوعام ومىرىندەگى ءدىننىڭ قىزمەتىن تالداۋ ناقتى ىشكى جانە سىرتقى جاعدايدى ەسەپكە الا جۇرگىزىلەۋى قاجەت. «قوعامعا ءدىن ىقپالىنىڭ كۇشەيۋى،ءدىننىڭ قوعامدىق بەدەلىنىڭ جانە ءدىني كوڭىل-كۇيدىڭ ءوسۋى،قوعامدىق ءومىر سالاسىنىڭ ساكراليزاسيالانۋى،كلەركاليزم كورىنىسى زاماناۋي ءومىردىڭ سيپاتىن ايقىندايدى» [2]. ساكراليزاسيا تۇتاس الەۋمەتتىك جۇيەگە ءدىننىڭ ىقپالىنىڭ ءوسۋى جانە ءدىن قىزمەتىنىڭ ارەكەت ەتۋ سالاسىنىڭ ۇلعايۋىن ايقىندايدى. [3]. بۇل پروسەس قازىرگى تمد ەلدەرىندە ناقتى كورىنىس تابۋدا.
زاماناۋي سەكۋليارلى قوعامدا قوعامنىڭ ءتۇرلى سالالارىنا، قوعامدىق جانە جەكە ادام ساناسىنا، الەۋمەتتىك قاتىناستار مەن ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتىنە ءدىننىڭ ىقپال ەتۋى تومەندەگەن.دەگەنمەن قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا ءدىني بىرەگەيلىك ساياسي،ازاماتتىق،ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋگە قاراعاندا باسىم بولىپ وتىر.2015 جىلى حالىقارالىق Gallup international اگەنتتىگىنىڭ جۇرگىزگەن ساۋالناماسى بويىنشا جەر تۇرعىندارىنىڭ 63% دىنگە سەنەتىندىكتەرىن كورسەتكەن.ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ دەرەگى بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ 87،8%-قۇدىرەتتى كۇشكە سەنەدى،12،2%-اگنوستيك جانە اتەيست،16،2%-تۇراقتى ءدىندار. زايىرلى ۇستانىم –ادام مەن ازاماتتىڭ ءدىني سەنىمىن قۇرمەتتەيدى.زايىرلىلىق قاعيداتى مەملەكەت پەن قوعام ومىرىندەگى ءدىننىڭ قىزمەت ەتۋ سالاسىن ايقىنداپ،قاداعالاپ جانە رەتتەيدى.زايىرلىلىق بۇل دىنسىزدىك ەمەس.زايىرلىلىق مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناسىن وركەنيەتتىك جانە ازاماتتىق نەگىزدە ۇيلەسىمدى ارنادا ءوربۋى.ەلىمىزدىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ نەگىزگى قاعيداتى-زايىرلىلىقتى ساقتاۋ جانە نىعايتۋ مەن جەتىلدىرۋ بولىپ تابىلادى.
«قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا: «ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلى كەلبەتى – قازاقستاننىڭ تابىستى دامۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى. مۇنى قازاقستاننىڭ قازىرگى جانە بولاشاق ساياساتكەرلەرى، بارلىق قازاقستاندىقتار ايقىن تۇسىنۋگە ءتيىس»، – دەپ اتاپ كورسەتىلگەن[4]. زايىرلى قوعامدا ءدىننىڭ قوعامداعى ورنى مەن قىزمەتىن سەكۋلياريزاسيا ۇعىمى ارقىلى ءتۇسىنۋ قالىپتاسقان. بۇگىنگى پوستيندۋستريالدى قوعامدا ءدىن ادامداردى بىرىكتىرۋشى جانە قوعامداعى تۇراقتىلىقتىڭ، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن تاتۋلىقتىڭ قىزمەتىن اتقارۋى ءتيىس. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ مادەني قۇندىلىقتارىنىڭ نەگىزىندە بەيبىتشىلىك، ادىلەتتىلىك، باۋىرمالدىق،كەشىرىمدىلىك،سۇيىسپەنشىلىك، سابىرلىلىق، توزىمدىلىك سىندى امبەباپ ۇعىمدار جاتىر. قازىرگى ءدىنتانۋ عىلىمى ءۇشىن ءدىننىڭ قوعامعا ىقپالى مەن الەۋمەتتىك-ساياسي فاكتورلاردىڭ ءدىني مىنەز-قۇلىققا اسەرىن زەردەلەۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر.ەلىمىزدەگى 18 كونفەسسيا جانە 3751 ءدىني بىرلەستىك بەيبىت قاتار قىزمەت جاساۋى مەملەكەتىمىزدىڭ ءدىن سالاسىنداعى ساليقالى ساياساتىنىڭ ناتيجەسى. قازاق ەلىنىڭ باس قالاسى-استانا الەمدەگى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن سۇحباتتاستىقتى دامىتۋعا ءوزىنىڭ سۇبەلى ۇلەسىن قوسۋدا. بۇعان جارقىن مىسال 2003 جىلدان وتكىزىلىپ كەلە جاتقان الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ سەزى بولىپ تابىلادى. 2003 جىلى وتكىزىلگەن ءى سەزگە 13 ەلدەن 17 دەلەگاسيا، 2006 جىلى وتكىزىلگەن ءىى سەزگە الەمنىڭ 26 ەلىنەن 29 ءدىني دەلەگاسيا، ال 2009 جىلى وتكىزىلگەن ءىىى سەزگە 35 ەلدەن 77 دەلەگاسيا قاتىسقان.الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ءىV سەزىنە الەمنىڭ 40 ەلىنەن 87 دەلەگاسيا كەلدى. ءىV سەزدە 4 سەكسيالىق وتىرىس جۇمىس ىستەدى، ولار «ءدىن مەن ءداستۇر»، «ءدىن جانە جاستار»، «ءدىن جانە ايەل: رۋحاني قۇندىلىقتار مەن قازىرگى زامانعى سىن تەگەۋرىندەر». ءىV سەزدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ كەڭەسى قۇرىلىپ، بۇل كەڭەس سەزدىڭ جۇمىسىنا باسشىلىق جاسايتىن بولدى.2015 جىلعى ماۋسىمدا استانادا وتكەن V سەزد جۇمىسىنا الەمنىڭ 42 ەلىنەن 82 دەلەگاسيا قاتىستى.سەزدىڭ باستى تاقىرىبى « ءدىني ليدەرلەر مەن ساياسي قايراتكەرلەردىڭ بەيبىتشىلىك جانە دامۋ جولىنداعى ءۇنقاتىسۋى» دەپ اتالدى. 2018 جىلى قازاندا وتەتىن VI سەزد تاقىرىبى«ءدىني كوشباسشىلار ءقاۋىپسىز الەم ءۇشىن». استانا شاھارى حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندە جاھاندىق ساياسي شيەلەنىستەردى بەيبىت جولمەن شەشۋدىڭ جانە الەمدىك جانە ۇلتتىق دىندەردىڭ رۋحاني كەلىسىمگە كەلۋىنىڭ الاڭى رەتىندە الەم جۇرتىنا تانىلدى. ۇلتارالىق جانە ءدىنارالىق كەلىسىمنىڭ ۇلگىسىن اتاپ كورسەتتى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ باسشىلارىنىڭ سەزىندە ەلىمىزدەگى كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە اتالىپ وتىلەدى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ باسشىلارىنىڭ سەزدەرىندە كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى ايقىندالدى. ولار: ار-وجدان بوستاندىعى، تولەرانتتىلىق، ءوزارا قۇرمەتتەۋ مەن تۇسىنىستىك، ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ءدىني سۇحباتتاستىق. بۇل قاعيدالار قازاقستانداعى كونفەسسياارالىق قاتىناستاردىڭ دا نەگىزىن قۇرايدى.
قوعامدىق پىكىردى وزگە ارناعا بۇرۋ ءۇشىن اقپاراقتىق شايقاس الاڭىنا الەۋمەتتىك جەلىلەر جانە عالامتور جەلىلەرى تارتىلۋدا.بۇل ءۇشىن ءتۇرلى جوبالار دايىندالىپ ادام ساناسى مەن پسيحيكاسىنا ،ارەكەتىنە ىقپال جاساۋشى تەتىكتەر مەحانيزمى جەتىلدىرىلۋدە.ءدىني ەكسترەميزم مەن فاناتيزم،اسىرە دىنشىلدىك جاھاندىق سيپات الۋدا.ءدىني ەكسترەميزم مەن لاڭكەستىككە قارسى تۇراتىن سىني كوزقاراس، ازاماتتىق پوزيسيا قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى مىندەت بولىپ تابىلادى. ءدىني ەكسترەميزم مەن لاڭكەستىك ادام مەن قوعام ومىرىنە، مەملەكەت نەگىزىنە ءقاۋىپتى ىندەت ەكەندىگى جاستارعا بايىپتى جانە عىلىمي تۇرعىدا ءتۇسىندىرىلۋى قاجەت.ەلىمىزدە 1999 جىلى «تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى»، 2005 جىلى «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» ق ر زاڭدارى قابىلداندى. ەلىمىزدىڭ انتيتەررورلىق ءىس-شارالاردى كۇشەيتۋ ۇستانىمى 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋعا بايلانىستى قابىلدانعان مەملەكەتتىك باعدارلامادا جانە 2018-2022 جىلدارعا ارنالعان باعدارلامادا ناقتى كورسەتىلگەن. 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قاعيدالارى زايىرلى قاعيدانى نىعايتۋ مەن ءداستۇرلى ءدىندارلىق ۇستانىمىن ىلگەرلەتۋ جانە ءدىنارالىق كەلىسىم مۇراتىن ايقىندايدى.بۇگىنگى وركەنيەتتى قوعامدا تۇلعانى قالىپتاستىرۋ جانە ونىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك كەمەلدەنۋى ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ ارقىلى ىسكە اسادى. تاربيەلەۋ پروسەسىندە ۇلتتىق جانە ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردى ۇيلەسىمدى ۇيلەستىرۋ جانە زايىرلىلىق قاعيداتى نەگىزىندە جاستاردىڭ ءدىني ساناسى مەن رۋحاني الەمىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن يسلامنىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىن قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني جاعدايىنا، ەلدىك ءدىل مەن ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا ساي بايىپپەن، بايسالدى تۇردە ءتيىمدى قولدانۋ كەرەك. دءىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك،جاستاردىڭ 79،6% دىنگە سەنەدى جانە 10% - ءدىني عۇرىپتاردى تۇراقتى ورىندايدى.ەل جاستارىنىڭ دۇنيەتانىمىندا ءدىني ۇستانىمنىڭ ءوسۋى ەلدىڭ بولاشاقتاعى ءدىني باعىت-باعدارىنا ىقپال جاسايتىندىعى ايقىن.جاستاردى زايىرلى ادەپ پەن مادەنيەتكە باۋلۋ قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە نەگىزگى ماقساتتىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس. جاھاندانۋ ۇدەرىسىندە ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ ءسالت-داتۇرى مەن ۇلتتىق سانا تىرەكتەرىنە سۇيەنىپ، ءوزىنىڭ بەت-بەينەسىن جوعالتپاي، ۇلتتىق بولمىسىن ايقىنداپ، ۇلتتىق رامىزدەرىن اسقاقتاتۋعا ۇمتىلۋدا. ءبىزدىڭ ءدىندار جاستار دا زايىرلى مەملەكەتتىك قاعيدانى، ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن، تاريحىن، ءداستۇرىن سىيلاۋى جانە اتا مۇراسىن قاستەرلەۋى ءتيىس.جاستاردىڭ دۇنيەتانىمىندا جانە ادەپتىك ۇستانىمىندا زايىرلى جانە ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىنەن تۋعان كيەلى ۇعىم تۇسىنىكتەرىن قۇرمەتتەۋدى قالىپتاستىرۋ ەلىمىزدىڭ قارقىندى يننوۆاسيالىق-يندۋستريالىق تۇرعىدا جاڭعىرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇلتتىق مۇددە مەن ازاماتتىق پارىزعا ادال تۇلعانى تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى. تۇركيا،مىسىر،ساۋد ارابياسى،ليۆيا،يەمەن،پاكىستان،ءۇندىستان،مالايزيا سىندى مەملەكەتتىك قۇرلىسى مەن يدەولوگياسى ءارتۇرلى شەت ەلدەردىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن ازاماتتارىمىزدى زايىرلى ەلىمىزدەگى ناقتى قوعامدىق ءومىر شىندىعىنا ساي قىزمەتكە باۋلۋ ءۇشىن قايتا دايارلاۋ كۋرستارى ماڭىزدى بولىپ تابىلادى . «قازىرگى قازاقستاندىق قوعامداعى يسلام مادەنيەتى مەن ءوزىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرىمىزدى،الەم مادەنيەتتەرىن سينتەزدەۋدەگى جانە جاڭا قازاقستاننىڭ بولاشاعىن قالىپتاستىراتىن عىلىم مەن ءبىلىمدى جەتىلدىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ وتىر» [5].ۇلتتىق رۋحانياتىنىڭ اسىل قازىناسىن ءتانىپ-بىلۋ جات جۇرتتىق مادەني داستۇرگە ەلىكتەۋدەن ساقتايدى.ۇلتتىق ءداستۇردىڭ رۋحاني قازىعى رەتىندە يسلام قازاق حالقىنا ەتيكا،عىلىم،اعارتۋشىلىق،قۇقىق،يدەولوگيا بەردى[6].سوڭعى جىلدارى قوعامدىق پىكىردە دىنگە قاتىستى «دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىم»، «توتاليتارلىق ءىلىم»، «سەكتا»، «راديكاليزم»، «فۋندامەنتاليزم، «ءداستۇرلى ەمەس ءدىن،«يسلاميزم، «ەۋرويسلام»، «ساياسي يسلام»، «ەكسترەميزم»، «لاڭكەستىك» تەرمين-تۇسىنىكتەر ءجيى كورىنىس بەرۋدە.كەڭەستىك كەزەڭدە «حالىقتىق يسلام» جانە « عۇرىپتىق يسلام» تەرمين-تۇسىنىكتەرى قولدانىلىپ،يسلامنىڭ ءداستۇرلى عۇرىپتار جانە تىيىمدار جۇيەسىمەن، ادەتپەن بايلانىسىنا نازار اۋدارىلدى.1990 جىلداردان «جاڭا يسلام» ۇعىمى شەت ەلدىك ءدىن ۋاعىزشىلارىنىڭ ناسيحاتىمەن تارالا باستادى[7].جاڭا ءدىندارلىق ۇلتتىق ءداستۇردى ەلەمەۋ جانە زايىرلى مەملەكەتتىك قاعيداتتى تەرىستەۋمەن ۇشتاسا كورىندى.1998-2000 جىلداردان حاليفات،كاپىر،بيدعات،شىرىك،تاعۋت،مۇشىرىك،جاھيل سىندى ۇعىمدار قولدانىلا باستادى. «تازا يسلامدى» ناسيحاتتايتىندار تاريحي-مادەني نەگىزدە قالىپتاسقان قازاقي ءداستۇرلى نانىم-سەنىمدەردى پوليتەيستتىك تۇسىنىكپەن بايلانىستىرىپ،وزگە ەلدىڭ ءدىني داستۇرىنە كوزسىز ەلىكتەۋدى سانگە اينالدىردى.2000 جىلى ەلىمىزدە ءدىني احۋالدى تالداۋ كەزىندە زاڭدى تىركەلمەگەن 497 ءدىني بىرلەستىك انىقتالعان[8]. ءتۇرلى جاماعاتتىق بىرەگەيلىككە نەگىزدەلگەن ءدىني توپتار ەلدىڭ رۋحاني قاۋىپسىزدىگىنە ءقاۋىپ توندىرەتىن يدەولوگيالىق ۇستانىمعا اينالا باستادى.ەلىمىزدە ءدىني فاناتيزم مەن راديكالدى ءدىني ۇستانىمنىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن 2004 جىلدان ەكسترەميستتىك ءدىني ىلىمدەرگە سوت شەشىمدەرىمەن تىيىم سالىنا باستادى. ەلىمىزدىڭ ءدىن سالاسىنداعى ۇستانىمى –زايىرلى نەگىزدى ساقتاۋ مەن نىعايتۋ.ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ دامۋىنىڭ ءۇش نەگىزگى باسىمدىعى - زاڭنامانى جەتىلدىرۋ مەن مەملەكەتى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى رەتتەۋ، ەكىنشى - مەملەكەت دامۋىنداعى زايىرلىق پرينسيپتەرىن نىعايتۋ،ءۇشىنشى باسىمدىق رەتىندە ءدىني ەكسترەميزم مەن دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ ىس-ارەكەتىنە قارسى تۇرۋ جۇيەسىن دامىتۋ انىقتالعان[9].زايىرلى ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعى مەن ىنتىماعى، ۇلتىمىزدىڭ بىرلىگى، ءدىني تاتۋلىق پەن ءدىني توزىمدىلىك، ۇلتارالىق تاتۋلىق باستى قۇندىلىعىمىز. قوعامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ تۇپكى نەگىزى-ۇلتتىق بولمىس پەن ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋى.قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ءتۇرعىدان جاڭارۋىندا ءداستۇرلى دىندەر ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ەلىمىزدە ءدىني ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن تاتۋلىقتى ورنىقتىرۋداعى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ اتقاراتىن ءرولىن زايىرلى قوعام ۇستانىمىنا ساي ءتيىمدى جۇرگىزۋدىڭ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ قاجەت. دىندەردىڭ الەۋەتىن قوعامدىق سانا مەن پسيحولوگياعا ساي بىرتەكتىلىك پەن تۇتاستىقتى نىعايتۋعا قىزمەت ەتۋگە باعىتتاۋ قاجەت. قازاقستانداعى ءدىنارالىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن – زايىرلى ۇستانىمداعى ءدىني سانا مەن ءدىني مادەنيەت قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى.
كونفەسسياارالىق بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم مادەنيەتى زايىرلى ەلىمىز ءۇشىن باستى ۇستانىم. كونفەسسياارالىق قاتىناستارىنىڭ نەگىزىن وزاراقۇرمەت جانە وزاراسەنىم قۇرايدى.زايىرلى قوعامدا ار-وجدان بوستاندىعىن ساقتاۋ جانە ادامنىڭ تاڭداۋ قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ رۋحاني جەتىلۋ،رۋحانيلىق پەن ءدىندارلىقتىڭ ،زيالىلىق پەن زايىرلىلىقتىڭ ۇيلەسىمدى ۇندەستىگى ءدىني قاتىناس وزەگىنە اينالۋى ءتيىس.
باعدات بەيسەنوۆ
ادەبيەتتەر
ن.ءا.نازاربايەۆ.بولاشاققا باعدار:رۋحاني جاڭعىرۋ//قازاق ادەبيەتى.14.04.2017.
ج.ت.توششەنكو.سوسيولوگيا.م.2005.س.509.
ي.يابلوكوۆ.رەليگيوۆەدەنيە.م.2000.س.470.
ق ر پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋى.ا.2012.
ج.التايەۆ.ورتاعاسىر كلاسسيكالىق يسلام فيلوسوفياسى.ا.2015.330.ب.
ن.نۋرتازينا.راسپروسترانەنيە يسلاما ي فورميروۆانيە كازاحسكوي مۋسۋلمانسكوي تراديسيي.ا.2016.س.11.
ا.سۋلتانگالييەۆا.ۆوزۆراششەنيە يسلاما ۆ كازاحستان.ا.2012.س.12
ز.دجاليلوۆ.يسلام ي وبششەستۆو ۆ سوۆرەمەننوم كازاحستانە.ا.2006.س.31.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ 2017 - 2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى.استانا.2017
